Крымінальная адказнасць за паклёп і абразу вызначаецца пяццю артыкуламі Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь:
- 188 "Паклёп"
- 367 "Паклёп у дачыненні да Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь"
- 368 "Абраза Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь"
- 369 "Абраза прадстаўніка ўлады"
- 391 "Абраза суду» (да красавіка 2021 года дзейнічаў таксама артыкул 189 «Абраза»).
Акрамя таго, Крымінальны кодэкс утрымлівае артыкул 369-1 "Дыскрэдытацыя Рэспублікі Беларусь", які з 2021 года прадугледжвае адказнасць за публічнае "распаўсюджванне заведама ілжывых звестак аб палітычным, эканамічным, сацыяльным, ваенным або міжнародным становішчы Рэспублікі Беларусь, прававым становішчы грамадзян у Рэспубліцы Беларусь, дзейнасці дзяржаўных органаў, якія дыскрэдытуюць Рэспубліку Беларусь”, у тым ліку ў СМІ і Інтэрнеце, — аж да 4 гадоў пазбаўлення волі.
Крымінальная адказнасць да 3 гадоў пазбаўлення волі прадугледжана і за зневажанне дзяржаўных сімвалаў (артыкул 370 КК).
Максімальная санкцыя, прадугледжаная артыкулам 188 за паклёп, — гэта пазбаўленне волі на тэрмін да трох гадоў (альтэрнатыўныя санкцыі — штраф, папраўчыя работы, арышт). Два артыкулы Крымінальнага кодэкса прадугледжваюць павышаную адказнасць — за дыфамацыю ў дачыненні да прэзідэнта: 367 "Паклёп у дачыненні да Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь" (максімальная санкцыя — да 6 гадоў пазбаўлення волі) і 368 "Абраза Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь" (да 5 гадоў пазбаўлення волі).
Дыфамацыйныя артыкулы Крымінальнага кодэкса прымяняюцца для пераследу журналістаў і блогераў, якія крытычна выказваюцца аб дзеяннях уладаў. На падставе іх праводзяцца ператрусы і допыты, у шэрагу выпадкаў прадстаўнікі прэсы прыцягваюцца да крымінальнай адказнасці.
У 2003 годзе па артыкуле 369 ("Абраза прадстаўніка ўлады") за публікацыі аб кіраўніках раёна быў прыгавораны да штрафу ў 30 базавых велічынь галоўны рэдактар газеты "Вечерний Столин" Аляксандр Ігнацюк. Годам пазней за паклёп і абразу ў СМІ быў асуджаны рэдактар газеты "Борисовские новости" Анатоль Букас (за артыкул пра рэдактара мясцовай дзяржаўнай газеты ён быў прыгавораны да штрафу ў памеры 40 базавых велічынь).
"Прэзідэнцкія" артыкулы Крымінальнага кодэкса 367 і 368 прымяняюцца ў Беларусі даволі часта. У 2002 годзе пасля прэзыдэнцкіх выбараў паводле гэтых артыкулаў былі асуджаныя галоўны рэдактар гродзенскай газеты “Пагоня” Мікола Маркевіч і журналіст газеты Павел Мажэйка — за артыкулы, якія нават не дайшлі да чытача, бо нумар газеты быў арыштаваны яшчэ ў друкарні. Яны атрымалі адпаведна 2,5 і 2 гады абмежавання волі; пазней тэрмін пакарання абодвум быў зніжаны на год у сувязі з прымяненнем закона аб амністыі. Тады ж за перадрук артыкула з Інтэрнэту і калаж быў асуджаны галоўны рэдактар газеты “Рабочы” Віктар Івашкевіч (2 гады абмежавання волі; тэрмін пакарання таксама быў скарочаны на год у сувязі з амністыяй).
У 2011 годзе, таксама пасля прэзідэнцкіх выбараў, за паклёп у дачыненні да прэзідэнта быў прыгавораны да 3 гадоў пазбаўлення волі з адтэрміноўкай выканання пакарання гродзенскі журналіст Андрэй Пачобут. Пазней, у 2012 годзе, супраць яго зноў была ўзбуджаная крымінальная справа па тым жа артыкуле. Паколькі час адтэрміноўкі прысуду на той момант яшчэ не скончыўся, у выпадку паўторнага асуджэння Пачобуту пагражала накіраванне ў месцы пазбаўлення волі, аднак у 2013 годзе гэтая справа была спынена.
У 2019 годзе брэсцкі відэаблогер Сяргей Пятрухін быў прызнаны вінаватым у паклёпе і абразе ў дачыненні да чатырох супрацоўнікаў міліцыі (паведамлялася аб іх датычнасці да збіцця затрыманага) і прысуджаны да вялікага штрафу. Агульная сума выплат па рашэнні суда, уключаючы кампенсацыю маральнай шкоды, склала каля 10 тысяч долараў ЗША.
Крымінальны пераслед беларускіх журналістаў за дыфамацыю негатыўна ўплывае на свабоду прэсы і ўваходзіць у супярэчнасць з міжнароднымі абавязальніцтвамі Рэспублікі Беларусь у галіне правоў чалавека. Як адзначаецца ў Каментары агульнага парадку № 34, прынятым Камітэтам па правах чалавека ААН да артыкула 19 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, «Дзяржавам-удзельнікам варта разгледзець магчымасць выключэння паклёпу з разраду злачынстваў, але ў любым выпадку крымінальнае заканадаўства павінна прымяняцца толькі ў сувязі з найбольш сур'ёзнымі выпадкамі, а пазбаўленне волі ні пры якіх умовах не павінна лічыцца адэкватнай мерай пакарання». КПЧ таксама «выказвае занепакоенасць у сувязі з законамі аб такіх дзеяннях, як абраза вышэйшай дзяржаўнай асобы, непавага да суда, непавага да прадстаўнікоў улады, непавага да сцяга і сімволікі, паклёп на кіраўніка дзяржавы, абарона гонару дзяржаўных службовых асоб; ён таксама заяўляе, што законам не павінны ўсталёўвацца больш жорсткія меры пакарання выключна ў сувязі са становішчам асобы індывіда, чыя рэпутацыя была нібыта падвергнутая сумневу».
Беларуская асацыяцыя журналістаў паслядоўна выступала за дэкрыміналізацыю дыфамацыі. У 2002 – 2003 гадах БАЖ праводзіў агульнанацыянальную кампанію за адмену артыкулаў 367, 368 і 369 Крымінальнага кодэкса, якія прадстаўляюць дзяржаўным чыноўнікам і вышэйшаму кіраўніцтву краіны дадатковую абарону ад крытыкі, у рамках якой было сабрана амаль 7 тысяч подпісаў. Пасля звароту БАЖ Канстытуцыйны суд прыняў рашэнне, у якім прапанаваў ніжняй палаце беларускага парламента "разгледзець пытанне аб удасканаленні адпаведных нормаў Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь", аднак гэты разгляд так не адбыўся. Мелі месца некаторыя пазітыўныя змены: у 2019 годзе паклёп і абраза, учыненыя на працягу года пасля прыцягнення да адміністрацыйнай адказнасці за аналагічныя правапарушэнні, перасталі быць крымінальнымі злачынствамі; у студзені 2021 года быў прыняты закон, які выключае артыкул 189 "Абраза" з Крымінальнага кодэкса (пры гэтым адказнасць за абразу прэзідэнта і іншых прадстаўнікоў улады засталася).
Аднак агульнае рэзкае пагаршэнне сітуацыі са свабодай слова, якое адбылося пасля пратэстаў, выкліканых прэзідэнцкімі выбарамі 2020 года, прывяло да актыўнага выкарыстання дыфамацыйных артыкулаў Крымінальнага кодэкса для пераследу за крытыку дзеянняў уладаў. Паводле звестак Следчага камітэта Беларусі, з 9 жніўня 2020 года да канца верасня 2021 года было ўзбуджана амаль 2 тысячы крымінальных спраў за паклёп і абразу, або 40% ад усіх спраў, звязаных з пратэстнай актыўнасцю. Пры гэтым у якасці пакарання па такіх справах суддзямі, як правіла, прызначаецца абмежаванне ці пазбаўленне волі.
У жніўні 2021 года Сяргей Гардзіевіч, карэспандэнт рэгіянальнага сайта 1reg.by з горада Драгічын, быў прыгавораны да 18 месяцаў пазбаўлення волі па сфабрыкаваным абвінавачанні на падставе трох артыкулаў Крымінальнага кодэкса — 368 (абраза прэзідэнта Рэспублікі Беларусь), 188 (паклёп) і 369 (абраза прадстаўніка ўлады) за нібыта апублікаваныя ім паведамленні ў мясцовым чаце ў Viber. Суд таксама абавязаў Гардзіевіча выплаціць па 2000 рублёў (каля 800 долараў ЗША) кожнаму з двух міліцыянтаў, якія лічылі сябе пацярпелымі. Ён стаў першым беларускім журналістам, які падвергнуўся турэмнаму зняволенню за дыфамацыю.
